Польская этнограф: «У беларускай рэвалюцыі 2020 года адыгралі вялікую ролю традыцыйныя каштоўнасці»

Беларусістка, прафесарка Інстытута славяназнаўства Польскай акадэміі навук Ганна Энгелькінг амаль 20 год ездзіла па беларускіх вёсках і размаўляла з людзьмі, якія трапілі пад калектывізацыю. Свае высновы даследчыца выклала ў кнізе «Калгаснікі: Антрапалагічнае даследаванне ідэнтычнасці беларускай вёскі на мяжы XX і XXI стагоддзя». Выданне выклікала дыскусію ў асяродку беларускіх навукоўцаў.

Пра тое, што шакавала этнографа ў гутарках з сялянамі, як калгасы сталі нормай для Беларусі, чаму вяскоўцы не хацелі, каб іх дзеці жылі ў калгасах, і ці ёсць будучыня ў такой формы гаспадаркі, Ганна Энгелькінг распавяла на канале Няпростая гісторыя.

— Этнаграфічнае даследаванне доўжылася 18 гадоў, — згадвае прафесарка. — І за ўвесь гэты час сустрэч у беларускіх вёсках толькі аднойчы здарылася, што нехта не пагадзіўся са мной паразмаўляць — такое ўражанне, што людзі былі вельмі адкрытыя, вельмі добразычлівыя, шмат разоў мы гасцявалі ў хатах, і гэтыя размовы цяклі самі па сабе.

Адна з галоўных высноў Энгелькінг, якая выклікала дыскусіі ў беларускіх гісторыкаў, сацыёлагаў, прадстаўнікоў палітычных навук — што калгасы дазволілі захаваць традыцыйныя структуры, мадэлі паводзін, характэрныя для даўнейшай беларускай вёскі.

— Нашымі суразмоўцамі былі людзі з Заходняй Беларусі, якія асабіста зведалі калектывізацыю, — гаворыць Энгелькінг. — І ў гэтых размовах раскрываліся ментальныя доўгатэрміновыя структуры: уяўленні пра свет, паняційныя катэгорыі. Да прыкладу, я ведаю, што шмат хто з беларусаў называў усю калгасную структуру «паншчынай»: людзей зганялі на працу бясплатна, як пры паншчыне.

І я шматкроць задавалася пытаннем, адкуль гэтыя людзі ведаюць пра паншчыну, адмененую ў пазамінулым стагоддзі. Магчыма, адной з крыніц была школа, савецкая адукацыя — але вытокам была яшчэ і памяць, якая перадаецца ў вёсцы. Таму слова «пан» не знікла, і вяскоўцы казалі, што кіруюць імі «калгасныя паны», так успрымалася сістэма ўлады і адносіны ў калгасе паміж працаўнікамі і кіраўніцтвам.

Ведаеце, для мяне было шокам, што пры гэтым людзі казалі: «Павінен быць калгас, як жыць без калгаса?» Бо, на наш погляд, калгас — прыгнятальная ўстанова, і калгаснікі мусілі б хацець вярнуць сваю зямлю, жыць самастойна. Атрымлівалася ж, што сяляне да гэтага прывыклі і не жадалі ніякіх змен.

Чаму? Трэба бачыць гэта на восі часу.

Калектывізацыя, адабранне маёмасці — гэта была траўма. Былі дэпартацыі, тэрор і страх, у першыя гады быў голад, працавалі за «палкі» і не атрымлівалі заробку — гэтая памяць жыве, і такога калгасу, зразумела, ніхто не хацеў. Але з цягам часу і зменай эканамічнай сітуацыі паступова жыццё наладжвалася. У 1960-я калгаснікам пачалі выплочваць заробкі, а потым і пенсіі. І людзі ў гаворках згадвалі брэжнеўскі перыяд як «залатыя гады», калі добра жылося, усё было і ўсё танна.

Як казалі нам сяляне, ужо «можна было жыць». На маю думку, гэта і было прыняцце той сістэмы: людзі прызвычаіліся, адаптаваліся да яе.

З іншага боку, думаю, крыху глыбей ляжаць фундаментальная каштоўнасці, агульныя для сялян і для паноў: каб зямля радзіла, на ёй трэба працаваць, зямля мусіць даваць хлеб — і гэта агульны інтарэс, які ніхто не ставіць пад сумнеў. Такім чынам з гадамі склаўся своеасаблівы сімбіёз: мы дапаможам калгасу, а калгас дапаможа нам.

Пры гэтым стаўленне да «кулакоў», падкрэслівае даследчыца, у сялян было зусім іншым, чым сцвярджала савецкая прапаганда. Так званых кулакоў ведалі і ўспрымалі як найлепшых гаспадароў, працаўнікоў. А для ўласных дзяцей большасць зусім не жадала «светлага калгаснага шчасця»:

— Вяскоўцы добра разумелі, што калгасы — зусім не ідэал, і звычайнай практыкай было зрабіць усё, толькі б дзеці выйшлі з калгасу, паехалі ў горад вучыцца і жылі лепш. І гэта добра бачна ў рэальнасці: моладзі ў вёсках няма.

Калі мы толькі пачыналі даследаванне ў 1993-м, памятаю, як у вёсцы Паперня пад Лідай сустракаліся з мясцовымі вучнямі, было шмат дзяцей. А калі прыехалі туды зноў на пачатку 2000-х — школу закрылі, бо ў вёсцы засталіся трое дзяцей, якія ездзілі на аўтобусе ў школу ў цэнтр калгасу. І так было ва ўсіх вёсках.

У старэйшых людзей была жыццёвая стратэгія: я тут, пакуль не памру, у сваёй хаце, буду расціць бульбу, свіней, каб дзецям даць — бо яны ў горадзе. Але я не хачу, каб дзеці працавалі так цяжка, як мы. Нягледзячы на любоў да зямлі, да таго, што рабіць на ёй трэба. Усё ж гэта вельмі цяжкая, знясільваючая праца. А «панамі» ў калгасе, як мне падалося, сяляне быць не хацелі.

Дарэчы, калгасныя старшыні, якіх я сустракала — гэта былі людзі з вёсак, не з гарадоў. Але звычайна «не адсюль», з іншых рэгіёнаў.

Ці магчымая рэінкарнацыя калгасаў, альбо яны сыдуць у нябыт разам з пасляваенным пакаленнем калгаснікаў? На думку Ганны Энгелькінг, у цэнтры адраджэння вёскі мусяць стаяць фундаментальныя каштоўнасці культуры беларускіх сялян:

— Я б казала пра працу. Пра годнасць, якая прыходзіць з працай. Пра жыццё і выжыванне. А ў цэнтры — чалавек, які жыве па-людску, як кажуць беларусы. І калі паглядзець на беларускую рэвалюцыю 2020 года, па маім перакананні, менавіта гэтыя каштоўнасці адыгралі там вялікую ролю. То бок, традыцыйныя каштоўнасці сялянскага этасу ўбудаваныя ў беларускі нацыянальны сцэнар. І ў гэтым сэнсе ёсць працяг сучаснага ўзору сялянскага жыцця — вельмі прыгожы працяг.